تجربهٔ اجتماعی ایران امروز نشان میدهد که کار کودک دیگر یک پدیدهٔ پنهان یا حاشیهای نیست، بلکه واقعیتی تلخ و گسترده در دل بحرانهای اقتصادی، فقر ساختاری و نابرابری اجتماعی است. در حالی که اسناد رسمی دولت، مجلس و نهادهای بینالمللی هر یک آمارهایی متفاوت از یکدیگر ارائه میدهند، همگی در یک نکته اشتراک دارند: شمار کودکان کار در ایران بهطرز نگرانکنندهای بالاست.
بر اساس گزارشهای وزارت کار، مرکز پژوهشهای مجلس و سازمانهای مدنی، از چندصد هزار تا بیش از یک میلیون کودک در کشور بهگونهای درگیر کار هستند. برخی منابع از رقم نزدیک به ۱۵ درصد از جمعیت کودکان سخن میگویند که به شکل مستقیم یا غیرمستقیم در بازار کار حضور دارند. این تفاوت آماری، در حقیقت بازتابی از نبود نظام آمارگیری شفاف و منسجم است. با اینهمه، هر رقمی که بپذیریم، تصویر واحدی شکل میگیرد: کودکانی که به جای حضور در مدرسه، در خیابانها، کارگاهها، زبالهدانیها و زمینهای کشاورزی در حال کارند.
اکثریت این کودکان در بخش غیررسمی اقتصاد فعالیت میکنند؛ جایی که نه قانون کار از آنان حمایت میکند و نه نظارت اجتماعی مؤثری وجود دارد. از زبالهگردی و دستفروشی گرفته تا کار در کارگاههای زیرزمینی، مکانیکیهای خرد و کشاورزی فصلی، بیشتر آنان در محیطهایی ناامن، آلوده و خشن روز را به شب میرسانند. پژوهشهای میدانی در تهران نشان میدهد که بیش از ۷۰ درصد کودکان کار تجربهٔ نوعی از سوءرفتار یا خشونت را در محیط کار داشتهاند — از آزار عاطفی و جسمی تا استثمار اقتصادی و حتی تعرض جنسی.
ریشههای این وضعیت در ساختار اقتصادی و سیاسی جامعه نهفته است. فقر گسترده، تورم افسارگسیخته، بیکاری جوانان، و گسترش بخش غیررسمی، خانوادههای کارگری را به نقطهای رسانده است که کودک برای بقا باید کار کند. در این میان، کودکان مهاجر و پناهجوی افغان، بهویژه آنان که بیمدرکاند، در معرض بهرهکشی شدیدتر و تبعیض مضاعف قرار دارند. نبود نظام حمایتی کارآمد، یارانههای ناکافی، و هزینههای روزافزون آموزش نیز باعث میشود بسیاری از این کودکان از تحصیل بازبمانند یا هرگز مدرسه را تجربه نکنند.
پیامدهای این روند ویرانگرند. کار کودک، چرخهٔ فقر را بازتولید میکند و نسل جدید کارگران را در موقعیتی نابرابر و آسیبپذیر نگه میدارد. این کودکان نهتنها از حق آموزش و بازی محروماند، بلکه سلامت جسمی و روانیشان در خطر است. بسیاری از آنان در معرض بیماریهای تنفسی، سوءتغذیه، افسردگی و اضطراب مزمن قرار دارند. از منظر حقوقی نیز، کار کودک نقض آشکار تعهدات بینالمللی ایران است؛ چراکه کشور عضو کنوانسیون حقوق کودک سازمان ملل است اما در عمل، اجرای مؤثر آن با موانع متعدد روبهروست.
مشکل دیگر، فقدان دادههای شفاف و سیاستگذاری مؤثر است. آمارهای پراکنده و گاه متناقض، مانع از تدوین برنامههای جدی برای حذف کار کودک شدهاند. نهادهای مسئول اغلب تنها در مناسبتهای نمادین از «ممنوعیت کار کودک» سخن میگویند، اما در عمل، حمایت اجتماعی و اقتصادی واقعی از خانوادههای فقیر وجود ندارد. در حالی که تجربهٔ جهانی نشان داده است، بدون گسترش شبکههای حمایتی و آموزش رایگان و فراگیر، ریشهکنی کار کودک ممکن نیست.
برای مقابله با این وضعیت، چند اقدام بنیادین ضرورت دارد: نخست، ایجاد سامانهای ملی و یکپارچه برای شناسایی، پایش و ثبت کودکان کار در سطح کشور؛ دوم، گسترش حمایتهای اجتماعی از خانوادههای فقیر از طریق پرداختهای مشروط، بیمه و خدمات رفاهی؛ سوم، بازگرداندن کودکان به مدرسه با حذف هزینههای تحصیل و برنامههای جبرانی آموزشی؛ چهارم، برخورد قانونی با کارفرمایانی که از نیروی کار کودک سوءاستفاده میکنند و ایجاد فرصتهای شغلی ایمن برای والدین آنان؛ و سرانجام، حمایت ویژه از کودکان مهاجر و اقلیتهای ستمدیده که در خط مقدم فقر و تبعیض قرار دارند.
در کنار دولت، نقش نهادهای مردمی و گروههای داوطلب نیز حیاتی است. سازمانهای غیردولتی که در محلهها با کودکان کار سر و کار دارند، اغلب بهترین شناخت را از نیازهای آنان دارند و میتوانند با آموزش، مراقبت و حمایت روانی، بخشی از خلأ موجود را پر کنند. اما این تلاشها بدون پشتیبانی ساختاری و آزادی فعالیت مؤثر نخواهند بود.
در نهایت باید گفت، کار کودک تنها نتیجهٔ فقر اقتصادی نیست؛ بازتاب مستقیم بیعدالتی طبقاتی و نابرابری اجتماعی است. اگر سیاستگذاریها همچنان در خدمت سود سرمایه و بیتوجه به انسان باقی بمانند، کودکان کار همچنان تصویر خاموش و غمانگیز خیابانهای ما خواهند بود. پایان دادن به این فاجعه، تنها از مسیر تحول اجتماعی، عدالت طبقاتی و سیاستگذاری انسانی ممکن است.
منابع اصلی:
یونیسف (UNICEF) – گزارشهای سالانه دربارهٔ ایران
سازمان بینالمللی کار (ILO) – برآورد جهانی کار کودک
وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی ایران – گزارش وضعیت کودکان کار ۲۰۱۸
مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی – تحلیل وضعیت کودکان کار و خیابانی
پژوهش دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی – «کودکان کار در تهران: تجربهٔ سوءرفتار و استثمار در محیط کار»
سایت آینه روز
سال ۲۰۲۴؛ اوج خشونت علیه کودکان در مناطق جنگی طی سه دهه اخیر
مرگ دست کم سه میلیون کودک در جهان به دلیل مقاومت به آنتی بیوتیک
افزایش چشمگیر دانشآموزان کمسواد در کشور